Select Page

Long taem blo eni disasta, ol famili o pipol oli muvmuv. Oli muv igo long nara ples, o haos, o haos blong olgeta ino gat. Ol garen blong olgeta inomo kat, maet win, o wora o volkano itekemaot. Hemya imekem se fulap taem ol famili oli gat fulap wariness long olgeta. Mo taem oll gat ol kaen filing olsemya bae imekem se oli save kros, oli sik, oli kilim olgeta wan, o igat ol domestik vaelens.

  • Fasin blong yumi long ol komiuniti blong yumi, ol gel mo woman nao oli viktim long ol kaen aksen ya, fromwe olgeta oli stampa blong wan famili ilaef. Ol woman mo gel oli mekem karen, oli mekem se famili oli hapi, oli lukaotem ol pikinini, mo mekem kakae blong famili. Oli mekemsua se famili ilaef gud, olsem oli lukaotem haos se iklin, oli wasem ol klos blong famili iwearem ol kiln klos oltaem. Taem we igat disasta, oli faenem se famili inomo gat olting long haos, o haos inomo gat, o haos ibrokbrok, maet inomo gat man we istrong blong mekem haos bagegen, maet hasben istap long Niusilan o Ostrelia. Mo woman o mami hemwan long haos blong lukaotem ol famili istap hapi. Hemya ifulap wok. Mo samtaem, bae woman o mama ya ifaenem ihat blong faenem ansa long ol wariness blong hem.
  • O fulap taem, ol kaen situesen olsemya afta long wan disasta, ol fasin blong domestik vaelens oli fulap moa. Papa taem hemi lukim se laef inomo olsem bifo from wan disasta ibin kam spoelem hom, o laef, o bisnis, o seraotem famili, bae igat fasin blong faet- we ifaetem woman blong hem. Maet fromwe woman iaskem ol kwestin abaot kakae, o wanem taem bae gavman isave givhan, o haos bae ikirap bagegen o nogat, o ol pikinini inomo gat skulfi, o nara samting. Yumi lukim se long disasta olsem hemya Saeklon Pam imekem, igat fulap damage mo jalens long laef blong wan famili. Yumi faenem se bae yumi shud storean gud nomo, be yumi no faetem waef o hasben blong yumi. O yumi nomo mekem ol narafala fasin we bae igivim ol nara disasta bagegen. Lukaot hasben ifaetem waef, bae tufala imas faenem mane blong bus igo long hospital.
  • Olsem long saeklon, volkeno, landslaet, yumi lukim we ol famili oli kam stap long ol nara ples we ino hom blong olgeta – olsem ol evakuesen senta. Ol ples ya, iblong shot taem, be taem we famili imuv ikam, oli slip long ol ples we ino stret tumas, mo igat fulap pipol tumas istap long wanples. Hemya samtaem, papa isave kros mo faetem waef o ol pikinini, mo samtaem yumi faenem ol fasin blong seksual vaelens ifulap. Be itru tu se fulap taem, yumi ol woman mo gel, ino laekem ol kaen ples olsemya, fromwe yumi stap slip tugeta wetem ol nara pipol we yumi no save olgeta. O ol pipol ya bae oli mekem sam fasin long yumi we yumi no laekem, o bae yumi kasem trabol long hem.

BAE YU MEKEM WANEM?

  • Sapos we wan pesen imekem ol fasin ya long yu long taem blong wan disasta- save gud se evriwan oli fasin blong kraem. Sapos ifaetem yu, igat seksuel intakos wetem yu be yu no bin wandem- hemya hemi rep. Mo tu sapos yu wan pikinini gel o boe, mo wan bigfala man o woman itraem blong imekem ol fasin blong seks wetem yu, o hemi mekem wan fasin blong seks wetem yu, o hemi pulum yu go long wan haet ples, o hemi stap haet mo lukluk nogud long yu.
  • Yu mas tekem stret nem blong hem, mo tu yu mas givim nem blong ples we aksen ya igohet long yu. Sapos we igat wan lida long ples we yu stap long hem, ripotem long lida ya. Sapos we igat wan telefon, yu telefon long 24000 or 25764 mo talemaot long Vanuatu Woman Centre. Be yu mas gat stret nem blong pesen ya we imekem vaelens long yu, mo yu mas save hamas yia hemi gat, hemi impoten tu blong save wanem aelan blong hem, mo hemi stap laef wea bifo hemi kam long evakuesen senta. Sapos we hemi singel o mared vinis mo wanem jios nao hemi go prea long hem. Maet igat sam famili blong hem long semak ples we yu stap long hem blong yu save askem infomesen.
  • Samtaem yumi fraet blong talem, fromwe pesen ya hemi threatenem yu, o yu fraet lukaot babae oli sakem aot yu long evakuesen senta – be yu mas strong, fromwe vaelens we igohet long yu hemi wan kraem, mo Gavman igat diuti mo risponsibiliti blong lukaotem yumi oltaem – long taem blong wan disasta tu.
  • Samtaem yumi tingting nating long ol fasin olsem, fromwe yumi tingabaot laef blong yumi festaem fromwe yumi stap long wan taem blong disasta. Bagegen, laef blong yumi hemi mas gud mo yumi ol woman, gel mo ol pikinini imas gat sefti mo Proteksen long yumi oltaem, long taem blong wan disasta tu.
  • Yumi ol woman, gel, mo pikinini oltaem bae yumi kasem ol vaelens ya, be fromwe igat ol narafala samting oli impoten blong yumi – yumi no tingting strong long ol rabis vaelens we igohet long yumi taem we igat wan disasta. Hemi gud blong yumi ripotem ol vaelens ya kwik taem long ol polis, o Vanuatu Women’s Centre fromwe lukaot yumi fogetem. O samtaem taem igat kil long bodi fromwe ibin gat faet o nara vaelens, hemi moa gud blong lukim dokta kwik taem blong mekem se bodi blong yumi ikam orate bagegen. Mo samtaem sapos we fasin blong rep ibin gohet long yumi, hemia tu igud blong dokta ilukim yumi kwik taem, mo ripotem blong dokta, bae hemi wan impoten pepa we ol polis bae oli wandem blong oli save lukluk long mekem ripot igo long kot long kes blong yu.

TAEM METEO MO NDMO ISTAP GIVIM TOKTOK SE SAEKLON O ENI DISASTA BAE IKAM

Yumi mas mekem redi yumi wan mo famili blong yumi. Hemya blong mekem se bae famili blong yumi ino lusum tumas samting – o ino trabol tumas.

Yumi ol woman – olsem ol mama long haos – yumi mas mekem wanem?

  • Fulumap ol klos ensaet long wan bag olsem chinese bag we olting ino save wetwet long ren –ol klos blong pikinini, blong yu mo papa mo ol tawel mo blanket. Ol bag ya oli no sas. Putum long wan ples we ino save wetwet mo sef.
  • ol plet mo sospen tu yu save fulumap long katon o plastic bag.
  • ol bigfala samting olsem mattress, kavremap gud wetem ol plastic o pem floor mat o samting we istopem ren o wetwet blong kasem olgeta, maet yu wandem haetem olgeta long haos blong wan nara pesen.

IMPOTEN PEPA: Yumi ol mama ishud putum gud ol impoten pepa blong yumi. INO LONG TAEM BLONG DISASTA NOMO!!! BE OLTAEM. Putum ol pepa blong hospital blong famili, passpot, pepa blong mane blong famili, ol leta blong skulfi, ol Sitifiket blong skul, pepa blong graon, o insurance mo pepa blong trak blong yu long wan plastic we oli no save wetwet. Putum gud olgeta long wan ples long haos. Sapos yu save pem ol plastic kontena mo putum olgeta ensaet, o tekem igo haetem o putum long haos blong wan fren – we haos blong hem istrong. Ol pepa ya oli impoten long laef blong yu mo famili blong yu.

MANE: Long taem olsem, maet yu wandem holem inaf mane nomo long haos, maet trabol bae igohet afta saeklon – mo ol bank bae oli no open kwik taem, be igud blong yu no kipim fulap mane long haos long taem blong disasta. (Igud tu blong kipim mane long bank oltaem).

KAKAE: Pem ol kakae inaf long 2 o 3 dei. Stampa kakae olsem 2 doz egg, 5 kilo rice, 1 pkt sugar, 1 pkt tea o milo, milk, 2 o 3 tin mit o 2 kg chicken wing. Strong biskit blong tring ti wetem, jekem gaz blong yu, o tekem charcoal inaf blong 2 dei. Pem solar laet, o batteri blong torch; 2 toelet pepa, 3 o 4 botel wota blong tring we yu save fulumap long tap afta yu kipim, o yu pem long stoa. Igud blong gat redio we iwok long batteri, from unelco laet isave aot.


For more information, visit Vanuatu Women’s Center Facebook.